Rozwój kostiumologii na ziemiach polskich, dr Mateusz Chramiec na PKS

Treść

Kostiumologia to nauka zajmująca się historią ubiorów i ich dodatków, korzystająca ze źródeł materialnych, ikonograficznych i pisanych, w kontekście warunków geogr., polit., ekon., społ., rel. i kulturowych.  Pierwsze opracowania kostiumologii powstały w 2. poł. XVI w., towarzysząc zbiorom rycin z przedstawieniami współczesnej i dawnych ubiorów (H. Weigl, C. Vecellio), kolejne, gł. we Francji, w XVII i XVIII w. (R. de Gaignieres, B. de Montfaucon, Wielka Encyklopedia Francuska). Zainteresowanie kostiumologią wzrosło w XIX w. w związku z rozwojem malarstwa hist. — wtedy też pojawiły się pierwsze pol. publikacje na ten temat (Ł. Gołębiowski 1830, J. Matejko 1860); w XX w. ukazało się wiele opracowań całościowych, opartych na bardziej wnikliwej i kryt. interpretacji źródeł (A. Harmond, M. von Boehn, F. Boucher, M. Gutkowska-Rychlewska, E. Thiel), a także omawiających szczegółowo tylko niektóre okresy, czy aspekty kostiumologii (A. Ribeiro, A. Dziekońska-Kozłowska, I. Turnau). Ustalenia współczesnej kostiumologii stanowią istotny wkład do badań historii czy socjologii, są również pomocne historykom sztuki. Naukowe zainteresowanie ubiorami historycznymi zrodziło się wśród Polaków później niżu przedstawicieli innych nacji. We Włoszech, Francji i krajach niemieckojęzycznych publikacje kostiumologiczne powstawały już od końca XVI w. W XVIII w. największe zasługi na tym polu położyli autorzy "Wielkiej encyklopedii francuskiej", zamieszczając w niej staranne opisy ówczesnej odzieży. Nasilenie badań, zwłaszcza w Niemczech, przypada na XIX stulecie. W tym czasie na pozostających pod zaborami ziemiach polskich skupiano się przede wszystkim na badaniach historycznych dotyczących rodzimej przeszłości, etnografii, literatury, sztuki i rzemiosła, jako najbardziej istotnych dla utrwalania narodowej toż samości.

Pierwsze polskie opracowanie kostiumologiczne — Łukasza Gołębiowskiego "Ubiory w Polszcze" od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych sposobem dykcyonarza ułożone i opisane, z 1830 r. — miało wedle zamierzeń autora pełnić rolę podręcznego kompendium w zakresie ubiorów i ich dodatków dla zajmujących się historią Polski malarzy i pisarzy. Pracę swą oparł on głównie na rękopisach ze zbiorów puławskich i Tadeusza Czackiego, którego był długoletnim bibliotekarzem: rachunkach, inwentarzach, testamentach, a także literaturze satyrycznej i pamiętnikarskiej, a zwłaszcza na Opisie obyczajów za panowania Augusta III, księdza Jędrzeja Kitowicza, oraz na własnych wspomnieniach z dzieciństwa i młodości. Książka Gołębiowskiego, choć niepozbawiona sentymentalizmu, zdradzająca zbytnią fascynację autora bogactwem staropolskich terminów odnoszących się do fasonów, barw strojów i klejnotów (dla których on sam często nie potrafił znaleźć odpowiednich desygnatów), do dziś zachowuje znaczną wartość faktograficzną docenianą przez kostiumologów i badaczy historii kultury materialnej. Unikalnym w skali polskiej i bezcennym dla dalszych badań kostiumologicznych stał się opracowany przez Jana Matejkę i wydany przezeń własnym sumptem w 1860 r. album "Ubiory w Polsce 1200–1795". Gromadząc przekazy ikonograficzne, a także obiekty materialne związane z dawnymi ubiorami, młody artysta przygotował materiały do swej profesji malarza historycznego, podobnie jak to wówczas czynili często twórcy europejscy, zwłaszcza z kręgu Akademii Monachijskiej i Wiedeńskiej. Zdając sobie sprawę z niedostatku polskich kostiumologicznych obiektów materialnych, zwłaszcza w odniesieniu do średniowiecza, ale także XVI i XVII w., Matejko świadomie wykorzystał jako podstawowe źródło historycznych form ubiorów dzieła sztuki: rzeźbę i płaskorzeźbę, malarstwo ścienne i sztalugowe, iluminacje książkowe, grafiki i rysunki, a także numizmatykę i sfragistykę (w czym był prekursorem w skali światowej). Wykonywał z nich rysunkowe, często podkolorowane, przerysy, tworząc obfity zbiór ikonograficzny, zwany przezeń Skarbczykiem (obecnie przechowywany w Domu Jana Matejki — Oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie). Skarbczyk stał się podstawą  do opracowania w technice litografii, a następnie ręcznie kolorowanych 10 tablic Ubiorów w Polsce (2 egzemplarze z pierwszego wydania kolorował sam artysta). Każda z tablic zawiera jednakowy układ umieszczonych w trzech rzędach grup postaci, prezentowanych wedle hierarchii społecznej — z władcami i dworem w centrum rzędu środkowego, z magnaterią i duchowieństwem po bokach; w rzędzie górnym przedstawieni są kolejno: uczeni, szlachta i rycerstwo, a w rzędzie dolnym chłopi (czasem Żydzi) oraz mieszczanie, cechy i bractwa religijne.

Już w młodości artysty charakterystycznego dla niego stylu malarskiego, "Ubiory w Polsce" pozostają jedną  z najcenniejszych pozycji dla badaczy ubiorów, historyków i historyków sztuki. Dla tych ostatnich bezcenne jest utrwalenie w rysunkach Matejki wielu nieistniejących już zabytków, jak np. XIV–wiecznego nagrobka Eufemii Borkowej z krakowskiego kościoła Franciszkanów.  Pokłosiem albumu Matejki, a także reakcją na jego pełne przedstawień dawnych ubiorów dzieła malarskie, było wzrastające w 2. poł. XIX w. zainteresowanie historią noszonej w Polsce odzieży, a zwłaszcza polskim strojem narodowym. Malarz Walery Eljasz–Radzikowski wydał w l. 1879–1905 w Krakowie 2 tomy rysunkowego albumu "Ubiory w Polsce i u sąsiadów", obejmujące czas od IX do końca XV w., dając dość poprawne przerysy strojów z różnych średniowiecznych dzieł sztuki. Na zachowanych ubiorach, ustnych relacjach oraz opracowaniach historycznych oparł swą wydaną w 1900 r. książkę Strój narodowy w Polsce. Pamiętnik o stroju narodowym w Rzeczpospolitej Polskiej Julian Horoszkiewicz. Opisał w niej pobieżnie i chaotycznie najważniejsze elementy męskiego ubioru narodowego. Szczególne zainteresowanie historyków, historyków sztuki, kolekcjonerów i miłośników dawnego rzemiosła artystycznego budziły pasy kontuszowe — od XVII stulecia niezbędne akcesorium ubioru narodowego. W końcu XIX i na początku XX w. ukazało się kilka poświęconych im artykułów, głównie uczonych krakowskich, publikowanych przede wszystkim w „Sprawozdaniach Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce” i innych periodykach naukowych. Duże znaczenie dla popularyzacji dawnych polskich ubiorów miał rozdział "Ubiory i splendory" w książce lwowskiego miłośnika sztuki i kolekcjonera Władysława Łozińskiego  "Życie polskie w dawnych wiekach", wydanej po raz pierwszy w 1907 r (później kilkakrotnie wznawianej Po odzyskaniu niepodległości, w czasach II Rzeczypospolitej, problematyka dawnych ubiorów świeckich nie cieszyła się zbytnim uznaniem ani badaczy, ani miłośników dawnych dziejów i obyczajów. Poza wspomnianym wyżej dziełem Brücknera poświęcano jej nieco miejsca w syntetycznych opracowaniach dotyczących kultury i sztuki polskiej, jak  np. w monumentalnym dziele "Polska, jej dzieje i kultura" , wydawanym w latach 1927–1930  pod redakcją Stanisława Lama . Kolorowe tablice, przedstawiające polskie ubiory, mundury i uzbrojenie, wykonał do niej ówczesny dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie. Bronisław Gembarzewski; notabene właśnie w tymże muzeum po raz pierwszy urządzono w 1932 r. stałą ekspozycję rzemiosła artystycznego (zaaranżowaną na nowo kilka lat później przez Stanisława Gebethnera), na której prezentowano tak że ubiory z XVII, XVIII i XIX w.

Jedyną polską badaczką, która w tym czasie kładła podwaliny pod stricte naukową kostiumologię, była Maria Gutkowska, po II wojnie światowej używająca podwójnego nazwiska Gutkowska–Rychlewska (1899–1991), absolwentka historii sztuki lwowskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza. W 1932 r. opublikował a kilkudziesięciostronicowe opracowanie "Historia ubiorów", obejmujące swym zakresem czasy od starożytności po koniec XIX w; części tekstowej towarzyszy Atlas z 349 rysunkami ubiorów i ich wykrojów oraz jedenastoma barwnymi tablicami wykonanymi przez autorkę jako bardzo dokładne przerysy z różnych dzieł sztuki: malarstwa świeckiego i sakralnego, rzeźb i płaskorzeźb, grafik, iluminacji i ilustracji książkowych oraz rycin żurnalowych. Gutkowska w bardzo przejrzysty sposób prezentuje ubiory kolejnych stuleci wraz z ich akcesoriami, uwzględniając kontekst historyczno – geograficzny, ekonomiczny, obyczajowy i religijny zmian mody odzieżowej.

Kostiumologia jako nauka pomocnicza historii jest bardzo obszerną i wciąż rozwijającą się dziedziną. Mamy wielką nadzieję, że już niebawem Pan Mateusz Chramiec będzie mógł zagłębić się wraz z nami w szczegóły tej nauki. Dziękujemy za bardzo ciekawy wykład.

Na kolejnym spotkaniu, które odbędzie się 22 października 2018 r. w "Solnym Mieście" (sala konferencyjna B) wysłuchamy prelekcji Pana Wojciecha Zabielskiego: "Biblia i przyroda - arrasy Zygmunta Augusta". Wstęp wolny - zapraszamy.